Z dniem 15 listopada 2023 r. weszły w życie przepisy ustawy z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 1615) modyfikujące m.in. zasady dziedziczenia. Nowelizacja ta zmniejsza krąg spadkobierców ustawowych, rozszerza krąg przypadków umożliwiających uznanie spadkobierców za niegodnych dziedziczenia, modyfikuje zasady uzyskiwania zgody na przyjęcie lub odrzucenie spadku przez rodziców małoletniego spadkobiercy, jak również ogranicza liczbę osób wzywanych na termin rozprawy spadkowej.
I. Nowy krąg spadkobierców ustawowych (w przypadku gdy do dziedziczenia dochodzą dziadkowie zmarłego)
Dotychczasowe przepisy przewidywały, iż w razie braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy, którzy dziedziczą spadek w częściach równych. Natomiast jeżeli którykolwiek z dziadków nie dożył otwarcia spadku to udział, który mu przypadał przechodził na jego zstępnych. W razie braku zstępnych udział ten przypadał pozostałym dziadkom w częściach równych.
Po zmianach udział zmarłych dziadków przypadać będzie tylko ich dzieciom oraz wnukom a nie wszystkim zstępnym. W razie braku dzieci i wnuków dziadka, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał przejdzie na pozostałych dziadków w częściach równych.
Wprowadzona zmiana ma więc ograniczać krąg spadkobierców ustawowych tak by wyłączyć od dziedziczenia dalszych zstępnych dziadków spadkodawcy a więc tzw. cioteczne lub stryjeczne wnuki i dalszych krewnych.
Ustawodawca wyjaśnia, iż zbyt szeroko zakrojony kręg spadkobierców w połączeniu z nałożonym na Sąd spadku obowiązkiem poszukiwania dalekich zstępnych spadkodawcy doprowadził do nadmiernego wydłużenia czasu trwania postępowań spadkowych, jak również wzrostu liczby spraw o uchylenie się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku przez spadkobierców, którzy nie wiedzieli o swoich uprawnieniach. Wprowadzone zmiany mają zapobiec zatorom w rozpoznaniu spraw spadkowych i lepiej realizować wolę spadkodawców.
Zmiany te mają zastosowanie do spadków otwartych po dniu wejścia w życie ustawy, czyli po dniu 15 listopada 2023 r. Gdy spadkodawca zmarł po tej dacie i nie posiada żadnych spadkobierców w I i II kręgu powołanych do spadku (małżonek, dzieci, wnuki, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa) ustalenie przez Sąd, iż nie ma dziadków, ani ich dzieci oraz wnuków – kończy poszukiwanie spadkobierców. Spadek przejmie gmina miejsca zamieszkania spadkodawcy.
II. Powiększenie kręgu niegodnych dziedziczenia
Obowiązujące przepisy pozwalały na stwierdzenie, iż dany spadkobierca jest niegodny dziedziczenia w 3 przypadkach to jest gdy:
- Spadkobierca dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
- Spadkobierca podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
- Spadkobierca umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego
Ustawodawca w znowelizowanym art. 928 § 1 k.c. rozszerzył listę przyczyn pozwalających na uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia dodając do listy kolejne 2 przypadki pozwalając na uznanie za niegodnego spadku:
- spadkobiercę, który uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
- spadkobiercę, który uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
Jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy zmiana ma być wyrazem braku akceptacji dla sytuacji, w których po spadek sięgają osoby, które swoim karygodnym zachowaniem nie spełniały obowiązków rodzinnych wobec swoich najbliższych. Obowiązki rodzinne nie obejmują przy tym wyłącznie obowiązków alimentacyjnych wynikających ze stosunku pokrewieństwa, przysposobienia, powinowactwa czy małżeństwa a więc obowiązków o charakterze finansowym lecz również niewymierne obowiązki takie jak zapewnienie pieczy rozumianej jako zapewnienie wsparcia osobistego i emocjonalnego.
Intencją ustawodawcy jest by nowa przesłanka niegodności dziedziczenia nie ograniczała się jedynie do ustawowo nałożonego obowiązku „opieki” uregulowanego jako instytucja prawa rodzinnego lecz by obejmowała ona szerokie spektrum przypadków, w których ostateczna decyzja zależeć będzie od uznania Sądu spadkowego.
Nowe przesłanki uznania za niegodnym mają zastosowanie do zdarzeń stanowiących podstawę uznania za niegodnego dziedziczenia zaistniałych po dniu wejścia w życie ustawy, czyli po dniu 15 listopada 2023 r.
III. Termin na złożenie oświadczenia o nabyciu lub odrzuceniu spadku
Zgodnie z dotychczasowymi przepisami (art. 1015 k.c.) oświadczenie o odrzuceniu spadku lub przyjęciu może a de facto musiało być złożone w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o swoich prawach. Niezłożenie oświadczenia w tym terminie uznawano za przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
W sytuacji w której spadkobierca jest małoletni, który nie może samodzielnie jeszcze złożyć oświadczenia, koniecznym jest uzyskanie uprzedniego zezwolenia sądu rodzinnego. Uzyskanie takiego zezwolenia jest czasochłonne i w praktyce niemożliwe do osiągnięcia w terminie 6 miesięcy.
W związku z czym istniały liczne rozbieżności w doktrynie i orzecznictwie czy złożenie wniosku o zezwolenie na złożenie stosownego oświadczenia ma wpływ na bieg 6- miesięcznego terminu na odrzucenie spadku, czy nie ma. A jeśli ma to czy przerywa czy zawiesza bieg terminu.
Ustawodawca rozwiał te wątpliwości wprowadzając dodatkowe regulacje w art. 1015 k.c. zgodnie z którymi do zachowania terminu 6 miesięcznego na odrzucenie spadku wystarcza złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku a jeżeli złożenie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zezwolenia sądu, bieg terminu do złożenia oświadczenia ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania sądowego w tym przedmiocie.
Nowe zasady będą miały zastosowanie do tych spraw, w których 6 miesięczny termin na złożenie oświadczenia nie upłynął w dniu wejścia w życie nowelizacji czyli w dniu 15 listopada 2023 r.
IV. Odrzucenie spadku w imieniu małoletniego dziecka bez zgody sądu
Nowelizacja wprowadza też szereg zmian w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Dotychczasowe brzmienie art. 101 KRO bardzo lakonicznie stwierdzało, iż rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko. Odrzucenie spadku np. obciążonego długami jest niewątpliwie czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu więc wystąpienie do Sądu opiekuńczego o udzielenie zgody na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego dziecka było powszechnie praktykowane.
Zmiana wprowadzona przez ustawodawcę przewiduje wyjątek od powyższej zasady. Mianowicie w przypadku w którym dziecko dziedziczy wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez rodzica, odrzucenie spadku w imieniu dziecka przez rodzica, któremu w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, gdy jest dokonywana za zgodą drugiego z rodziców, któremu również w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, albo gdy jest dokonywana wspólnie, nie wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego – jeżeli spadek odrzucają inni zstępni rodziców tego dziecka.
Inaczej mówiąc w uproszczeniu oznacza to, iż jeżeli rodzice, albo rodzic odrzucają spadek bo np. obciążony jest długami to mogą również odrzucić spadek w imieniu swojego dziecka ale tylko wtedy gdy spadek odrzucają pozostałe ich dzieci i pozostali zstępni.
Jeżeli władza rodzicielska przysługuje wyłącznie jednemu z rodziców (czy to wobec pozbawienia drugiego rodzica tej władzy czy też wobec śmierci drugiego z rodziców), należy uznać, że odrzucenie spadku przez rodzica, który sprawuje wyłączną władzę nad dzieckiem, nie będzie wymagało zezwolenia sądu rodzinnego.
Zgodnie z nowymi przepisami (art. 641 § 3ind1 kpc) Rodzic lub rodzice składający w imieniu dziecka oświadczenie o odrzuceniu spadku zobowiązani będą złożyć oświadczenie pod rygorem odpowiedzialności karnej, o:
- przysługiwaniu mu/im władzy rodzicielskiej i jej zakresie,
- wyrażeniu przez drugiego z rodziców zgody na odrzucenie spadku, chyba że oświadczenie to jest składane wspólnie,
- uprzednim odrzuceniu spadku przez któregokolwiek z rodziców,
- odrzuceniu spadku przez innych zstępnych rodziców tego dziecka
Oświadczenie takie złożyć będzie można nie tylko w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku przed Sądem Spadku lecz również przed notariuszem. Oświadczenie takie dotyczyć może więcej niż jednego dziecka.
Zgoda sądu będzie jednak wymagana , jeśli:
- inny zstępny rodziców dziecka przyjmuje spadek (inne np. dorosłe już dziecko) lub
- gdy rodzice nie mogą dojść do porozumienia w sprawie
- w sytuacjach, w których dziecko będzie powołane do spadku „obok” rodzica (a więc dziecko nie będzie dochodziło do dziedziczenia na skutek uprzedniego odrzucenia spadku przez któregokolwiek z jego rodziców).
Wniosek o zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub osoby pozostającej pod opieką a więc wniosek o wyrażenie zgody na przyjęcie lub odrzucenie spadku w imieniu dziecka składany jest co do zasady do sądu opiekuńczego.
Zgodnie z nowelizacją jeżeli postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku jest już w toku wniosek taki należy złożyć do Sądu spadku. Złożenie wniosku do Sądu opiekuńczego skutkować będzie tym, iż Sąd opiekuńczy wniosek ten przekaże do rozpoznania sądowi spadku.
V. Krąg osób wzywanych na rozprawę o stwierdzenie nabycia spadku
W sprawie o stwierdzenie nabycia spadku dotychczasowe przepisy nakazywały Sądowi spadku przeprowadzenie rozprawy, na którą wezwać należało wnioskodawcę oraz osoby mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi lub testamentowi. Przepisy istniejące zobowiązywały więc Sąd spadku do poszukiwania z urzędu potencjalnych spadkobierców, co w sposób oczywisty prowadziło do wydłużenia prowadzonego postępowania.
Znowelizowany przepis art. 669 k.c. ogranicza krąg osób wzywanych na rozprawę w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku do:
- Wnioskodawcy
- Osób mogących wchodzić w rachubę jako spadkobiercy testamentowi
- Osób mogących wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi zgodnie z kolejnością dziedziczenia to jest małżonek, zstępni, osoby pozostające w stosunku przysposobienia, rodzice i rodzeństwo. Pozostali spadkobiercy ustawowi są wzywani jeśli są sądowi znani.
Intencją ustawodawcy jest by wraz z wejściem w życie zmian dzieci małżonka spadkodawcy (tzw. pasierbowie), dzieci rodzeństwa, dziadkowie i zstępni dziadków nie byli obligatoryjnymi uczestnikami postępowania spadkowego. Ustawodawca założył, iż będą mogli oni wszcząć postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku lub zgłosić się do sądu spadku w toku już trwającego już postępowania gdyż z założenia uważając się za spadkobierców na pewno pozostają oni w bliskich relacjach ze spadkodawcą i będą posiadać wiedzę o jego śmierci. Wydaje się to być założenie nadmiernie optymistyczne.
