Frankowicze żegnają LIBOR

Geneza zmian

Dnia 8 czerwca 2016 r. wydano Rozporządzenie PE i Rady (UE) 2016/1011 w sprawie indeksów stosowanych jako wskaźniki referencyjne w instrumentach finansowych i umowach finansowych lub do pomiaru wyników funduszy inwestycyjnych („Rozporządzenie BMR”). Reguluje ono zasady opracowywania wskaźników referencyjnych takich jak m.in. LIBOR, WIBOR stanowiąc, iż powinny być one ustalane na podstawie przejrzystych i odpornych na manipulacje metod. Rozporządzenie BMR stanowi, że wskaźniki referencyjne powinny być wyznaczane z uwzględnieniem rzeczywistych rynkowych transakcji a nie jak się często działo dotychczas na podstawie prognoz.

Podmioty opracowujące wskaźniki zostały zobowiązane do wdrożenia szeregu rozwiązań organizacyjnych i prawnych, w szczególności zostały zobowiązane do zarejestrowania się w publicznym centralnym rejestrze wskaźników referencyjnych prowadzonym przez Europejski Urząd Nadzoru Giełd i Papierów Wartościowych (ESMA) a instytucje (banki) korzystające ze wskaźników zobowiązane zostały do opracowania planów awaryjnych na wypadek zaprzestania publikacji wybranych wskaźników. Stosowanie wskaźnika niewpisanego do rejestru zostało zabronione. Część z tych obowiązków weszła w życie już od 1 stycznia 2018 r. Natomiast w odniesieniu do kluczowych wskaźników referencyjnych postanowiono wprowadzić okres przejściowy, który umożliwi podmiotom opracowującym wskaźniki referencyjne dostosować się do wymogów Rozporządzenia BMR. Wspomniany okres przejściowy upływa z dniem 31 grudnia 2021 r.

LIBOR i jego koniec

Jednym z powszechnie stosowanych wskaźników referencyjnych jest LIBOR. LIBOR czyli London InterBank Offered Rat to referencyjna stopa oprocentowania opracowywana przez brytyjski ICE Benchmark Administration („IBA”), która większości Polaków kojarzy się przede wszystkim z umowami kredytu hipotecznego. W rzeczywistości ma on zastosowanie we wszelkich umowach opartych na zmiennym oprocentowaniu, jak i w umowach o instrumenty finansowe.

LIBOR jest publikowany przez IBA i podlega nadzorowi brytyjskich organów nadzoru (FCA).

W dniu 5 marca 2021 r. FCA ogłosił, iż zaprzestanie opracowywać i publikować LIBOR CHF oraz LIBOR EUR z końcem 2021 r. Odnośnie zaś do pozostałych wskaźników LIBOR GBP, LIBOR JPY, LIBOR USD wstrzymanie opracowywania nastąpi w innych określonych terminach.

Czym zastąpić LIBOR i co to oznacza dla kredytobiorców?

Klauzule awaryjne

Wspomniane na wstępie Rozporządzenie BMR nałożyło w art. 28 ust. 2 na podmioty nadzorowane obowiązek sporządzania planów awaryjnych określających działania, jakie podjęłyby na wypadek wystąpienia istotnych zmian lub zaprzestania opracowywania danego wskaźnika referencyjnego oraz uwzględniania ich w stosunkach umownych z klientami.

W konsekwencji w umowach finansowych zawartych po 1 stycznia 2018 r. obowiązek ten powinien być uwzględniany poprzez wprowadzenie odpowiednich klauzul umownych wskazujących jaki zamiennik zostanie zastosowany w razie zaprzestania publikowania dotychczasowego.

Rozporządzenie BMR wyjaśnia, iż za nieodpowiednią uznaje się klauzulę :

• która nie przewiduje trwałego zamiennika wskaźnika referencyjnego, którego opracowywania się zaprzestaje lub
• której stosowania wymaga zgody osób trzecich, której nie uzyskano lub
• która przewiduje zamiennik wskaźnika referencyjnego, który nie odzwierciedla już danego rynku lub realiów gospodarczych, które wskaźnik referencyjny, którego opracowywania się zaprzestaje miał mierzyć lub znacząco odbiega od tego rynku i tych realiów gospodarczych, a jej stosowanie zagroziłoby stabilności finansowej.

Zamiennik wskaźnika referencyjnego uzgodniony jako umowny wskaźnik alternatywny nie odzwierciedla już danego rynku lub realiów gospodarczych, które wskaźnik referencyjny, którego opracowywania się zaprzestaje miał mierzyć, lub znacząco odbiega od tego rynku i tych realiów gospodarczych i może mieć niekorzystny wpływ na stabilność finansową, jeżeli:

• zostało to stwierdzone przez właściwe organy krajowe na podstawie horyzontalnej oceny konkretnego rodzaju postanowień umownych przeprowadzonej na uzasadniony wniosek co najmniej jednej zainteresowanej strony, i po konsultacji z odpowiednimi zainteresowanymi stronami;
• po dokonaniu oceny jedna ze stron umowy lub instrumentu finansowego zgłosiła sprzeciw wobec uzgodnionej umownie klauzuli awaryjnej co najmniej na trzy miesiące przed zaprzestaniem opracowywania wskaźnika referencyjnego; oraz
• po zgłoszeniu sprzeciwu strony umowy lub instrumentu finansowego nie uzgodniły alternatywnego zamiennika wskaźnika referencyjnego co najmniej na jeden dzień roboczy przed zaprzestaniem opracowywania tego wskaźnika referencyjnego.

Co gdy w umownie nie ma klauzuli awaryjnej czyli co w przypadku umów zawieranych przed 1 stycznia 2018 r.?

SARON zamiennikiem LIBOR CHF

W przypadku umów, które nie zawierają klauzul awaryjnych lub zawierają klauzule nieodpowiednie, zastosowanie będzie miał z mocy prawa (art. 23 b ust. 3 Rozporządzenia BMR) zamiennik stopy CHF LIBOR wyznaczony przez organy unijne. Zamiennikiem takim został wyznaczony w dniu 14 października 2021 r. przez Komisję Europejską wskaźnik SARON.

SARON czyli Swiss Average Rate Overnight jest stopą administrowaną przez podmiot SIX Swiss Exchange Financial Information AG (SIX) a więc przez podmiot komercyjny. SIX zarejestrował SARON w centralnym rejestrze ESMA w dniu 21 stycznia 2021 r. i od tego czasu może być on  stosowany przez podmioty z UE.

Zastosowanie zamiennika polega na ustaleniu wartości oprocentowania za pomocą odpowiedniego wskaźnika SARON powiększonego o stały spread korygujący zgodnie z tabelą przedstawioną w Rozporządzeniu z 14 października 2021 r.

Wprowadzenie SARON do umów wobec braku klauzul awaryjnych

Pomimo, iż Rozporządzenie wykonawcze z 14 października 2021 r. wiąże bezpośrednio i jest stosowane we wszystkich państwach członkowskich od 1 stycznia 2022 r., to oczekiwać należy, iż banki i instytucje pożyczkowe podejmą stosowne działania by dostosować umowy zawierające odwołanie do wskaźnika LIBOR do nakazu wprowadzenia zamiennika określonego w tymże rozporządzeniu.

W praktyce możliwe są dwa scenariusze.

W pierwszym wprowadzenie SARON nastąpi w drodze aneksu, w którym klauzule dotyczące LIBOR zostaną zastąpione odpowiednią klauzulą wprowadzającą zamiennik tym niemniej trudno sobie wyobrazić by podmioty finansowe przeprowadziły akcję aneksowania ok. 400 tys. umów kredytowych. Względy organizacyjne i ekonomiczne przemawiają za szukaniem innego rozwiązania.

W drugim scenariuszu zmiany zostaną wprowadzone przez banki i instytucje pożyczkowe w drodze jednostronnego zawiadomienia. Rozwiązanie to co prawda stwarza ryzyko podniesienia zarzutu stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów jednakże wydaje się być ono dużo bardziej praktyczne i realne.

Wątpliwości mogą się pojawić co w przypadku gdy aneksu nie zawarto oraz klient nie otrzymał żadnego zawiadomienia z banku przed 1 stycznia 2022 r. Pojawiają się głosy, iż w takiej sytuacji zastosowanie powinna znaleźć ostatnia znana stawka LIBOR tym samym zaś kredyt, będący dotychczas kredytem o zmiennym oprocentowaniu, ulegnie konwersji w kredytu o oprocentowaniu stałym.

Czy zmieni się wysokość raty ?

SARON i LIBOR to dwa wskaźniki o odmiennej charakterystyce. Podczas gdy stopa CHF LIBOR jest stopą prospektywną, w przypadku której wysokość odsetek należnych za nadchodzący okres jest prognozowana a więc ustalana na początku okresu, stopa składana SARON jest stopą retrospektywną. Oznacza to, że stopa procentowa za dany okres jest znana dopiero na koniec danego okresu. Aby uniknąć komplikacji wprowadzono metodę przeliczania stopy Sauron polegającą na określeniu stopy procentowej na nadchodzący okres na podstawie składanej stopy procentowej odnotowanej za poprzedni okres o takiej samej długości co przedmiotowy okres odsetkowy, co jednakże może stwarzać problemy w przypadku dłuższych terminów zapadalności.

Problemy te, jak i różnice w wartości stóp LIBOR CHF oraz SARON ma zniwelować wprowadzenie dodatkowego spreadu korygującego  w odniesieniu do każdego z zastępowanych terminów zapadalności stopy CHF LIBOR. Spread ten jest obliczany w oparciu o historyczną medianę spreadu między stopą CHF LIBOR a daną stopą składaną SARON w pięcioletnim okresie retrospektywnym do dnia 5 marca 2021 r. i wyrażony w tabeli przedstawionej w Rozporządzeniu wykonawczym, która wygląda następująco:

Nie budzi wątpliwości, iż organy unijne starały się wprowadzić takie rozwiązanie, które zminimalizuje ryzyko zmiany wysokości raty kredytu w skutek zastosowania zamiennika. Czas i praktyka pokaże na ile ten zamiennik się sprawdzi.

Czy to koniec pozwów „frankowych” ?

Dotychczasowa praktyka pokazuje, iż pozwy „frankowe” oparte były najczęściej na dwóch zarzutach czyli zarzucie nieważności całej umowy w związku ustaleniem wysokości uruchamianego kredytu w odwołaniu do kursu waluty ogłaszanego przez podmiot finansowy i zarzucie nieważności samych klauzul określających wysokość raty w odwołaniu do kursu waluty ogłaszanego przez podmiot finansowy.

Zastąpienie wskaźnika LIBOR wskaźnikiem SARON od 1 stycznia 2022 r. nie konwaliduje mechanizmu waloryzacji wykorzystanego w dacie zawarcia Umowy i dla ustalenia wysokości uiszczonych dotychczas rat. Spodziewać się należy, iż frankowicze, wspomagani wyspecjalizowanymi mecenasami, będą dalej występować o zapłatę przeciwko podmiotom finansowym podnosząc zarzut nieważności całej umowy kredytowej.

Inaczej sytuacja może wyglądać w przypadkach, w których zarzut dotyczy nieważności wyłącznie klauzul określających wysokość raty, gdzie podstawowy problem judykatury dotyczył ustalenia jaki zamiennik ma być wprowadzony w miejsce abuzywnej klauzuli. Wobec rozlicznych możliwości pojawiały się różne głosy i koncepcje. Część opowiadała się za zastosowaniem średniego kursu NBP zgodnie z zasadą walutowości (art. 358 par. 2 k.c.). Część opowiadała się za ukaraniem podmiotów finansowych poprzez konwersję kredytu w złotówkowy ale oprocentowany według stawki typowej dla kredytów frankowych. Pojawiały się również głosy mówiące, iż klauzule te stanowią przedmiotowo istotny element umowy kredytu w związku z czym ich wady powinny prowadzić do stwierdzenia nieważności umowy kredytowej,co wydaje się jednak zbyt daleko idące i nie znalazło uznania w orzecznictwie, które jednak zajmuje stanowisko, iż klauzule przeliczeniowe oparte na LIBOR (spreadowe) nie stanowią essentialia negotii umowy kredytu i ich abuzywność nie skutkuje nieważnością całej umowy kredytowej (tak: SN w wyroku w sprawie I CSK 1049/14, SA w Łodzi w sprawie III Ca 1591/18, SN w wyroku w sprawie IV CSK 309/18, SN w wyroku w sprawie II CSK 19/18). Wprowadzony przez unijnego ustawodawcę obowiązek zastosowania wskazanego rozporządzeniem zamiennika powinien rozwiązać dotychczasowy problem i usprawnić prowadzone postępowania sądowe.